20 Ekim 2012 Cumartesi


Muhazire II
Texnologiyanın instrumentari novlerine  gore:
1-зi merhele (XIX esrin ikinзi yarısına qeder) – «el» texnologiyası. İnstumentari kimi qelem, kağız, mьrekkeb, kitab istifade olunurdu. Komminikasıya el usulu ile poct ve ya kuryer vasitesile gonderilmesi ile heyata kecirilirdi.
2-зi merhele (XIX esrin sonundan başlayaraq)- «mexaniki» texnologiya. İnstrumentari kimi cap maşını, telefon, diktafon, daha tekmil vasitelerle temin olunmuş poct istifade olunurdu.
3-зь merhele (XX eserin 60-зı illerine qeder) – «elektrik» texnologiyası. İnstrumentari kimi bцyьk kompьterler, elektrik cap maşınları, kseroks, portativ diktofanlar istifade olunurdu.
 4-зь merhele (70-зi illerin evvelinden) – «elektron» texnologiyası. Esas instrumentari kimi geniş spektrli baza ve xьsusi proqram kompleksleri ile teзhiz olunmuş bцyьk kompьterler ve onların esasında qurulmuş avtomatlaşdırılmış idareetme sistemleri ve informasiya-axtarış sistemleri istifade olunurdu. Texnologiyanın ağırlıq merkezi iзtimai heyatın mьxtelif sahelerinin idareetme mьhitleri ьcьn mezmunlu informasiyanın formalaşmasına ve analitik işin teşkiline daha cox istiqametlendi.
5-зi merhele (90-зı ilden başlayaraq)- «yeni» informasiya texnologiyası. Esas instrumentari kimi mьxtelif teyinatlı geniş ceşidli proqram mehsulları ile temin edilmiş ferdi kompьterlerden istifade olunur. Bu merhelede mьtexessisler terefinden qerar qebuletmenin teminatı sistemlerinin qurulması ile avtomatlaşdırılmış idareetme sistemlerinin ferdileşmesi prosesi baş verir. Bu зьr sistemler idareetmenin mьxtelif seviyyeleri ьcьn mezmunlu analiz ve intellekt elementlerine malik olub, ferdi kompьterlerde reallaşdırılır ve telekommunikasiyadan istifade edirler.
Mikroprosessor bazasına kecidle elaqedar olaraq, meişet, medeniyyet ve diger teyinatlı texniki vasiteler de ehemiyyetli dereзede deyişilir. Mьxtelif sahelerde lokal ve qlobal kompьter şebekelerinden, o зьmleden, İnternet şebekesinden geniş istifade olunur.
İnformasiya texnologiyasının nцvleri
Movcud olan informasiya texnologiyalarını 2 nцve ayırmaq olar:
1) verilenlerin emalı texnologiyası;
2) idareetmenin informasiya teminatı texnologiyası.
Her bir konkret texnologiya bu nцvlerden birine ve ya her ikisine aid edile biler.
Verilenlerin emalı texnologiyası
Verilenlerin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilenlere malik olan, emal ьcьn  alqoritmler ve diger standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış meselelerin helli ьcьn nezerde tutulur. Bu texnologiyadan elm, tehsil, istehsalat ve diger sahelerde tekrarlanmalarla yerine yetirilen atil emeliyyatların avtomatlaşdırılması meqsedile heyyetin emeli fealiyyeti seviyyesinde istifade edilir. Bu seviyyede informasiya texnologiyalarının ve sistemlerinin tetbiqi personalın emek mehsuldarlığını artırır, onu atil emeliyyatlardan azad edir ve bezi hallarda işcilerin sayını azaldır.
  Emeli fealiyyet seviyyesinde aşağıdakı meseleler hell olunur:
- teşkilatın (firmanın, şirketin, bankın ve s.) yerine yetirdiyi emeliyyatlar haqqında verilenlerin emalı;
- teşkilatdakı işlerin veziyyeti haqqında vaxtaşırı nezaret hesabatlarının hazırlanması. Meselen, neğd vesaitlerin balansına nezaret ьcьn banka daxil olan ve xariз olan neğd vesaitler haqqında gundelik hesabat;
- bьtьn mьmkьn olan cari sorğulara cavab almaq ve onları kağız senedler ve ya hesabatlar formasında tertib etmek. Meselen, mueyyen vezifeni tutmaq ьcьn namizedlere qoyulan telebler haqqında verilenlerin alınması meqsedile  kadrlar ьzre verilenler bazasına sorğu.
 Bu texnologiyanı ferqlendiren xьsusiyyetler aşağıdakılardır:
- verilenlerin emalı uzre teşkilata lazım olan meselelerin helli. Qanuna gцre her bir teşkilat цzьnьn fealiyyeti haqqında verilenlere malik olmalı ve onları saxlamalıdır. Hemin verilenlerden teşkilatın informasiya desteklenmesi vasitesi kimi istifade olunur. Odur ki, mьasir şeraitde her bir teşkilatda verilenlerin emalı sistemi olmalı ve uyğun informasiya texnologiyası işlenib hazırlanmalıdır;
- alqoritmleşdirile bilen yaxşı strukturlaşdırılmış meselelerin helli;
- emalın standart prosedurlarının yerine yetirilmesi. Mцvзud standartlar verilenlerin emalının tipik prosedurlarını teyin edir ve bьtьn teşkilatlardan onlara riayet edilmesini teleb edir;
- işlerin esas hissesinin insanın minimal iştirakı ile avtomatlaşdırılmış rejimde yerine yetirilmesi;
- detallaşdırılmış verilenlerden istifade edilmesi. Teşkilatın fealiyyeti haqqında yazılar teftiş aparmağa imkan veren teşkilati xarakterli olmalıdır. Yoxlanma prosesinde teşkilatın fealiyyeti yoxlanma dцvrьnьn evvelinden sonuna ve sonundan evveline qeder teftiş olunur;
- hadiselerin xronologiyasına ьstьnlьk verilir;
- problemlerin helline diger seviyyelerden mьtexessislerin зelb edilmesine az ehtiyaз olur.
Verilenlerin toplanması. Teşkilatın fealiyyeti (mehsul istehsalı, xidmet gцsterilmesi) erefesinde onun her bir emeliyyatı uyğun verilenlerin qeydiyyatı ile mьşayiet olunur. Xariзi mьhitle (sifarişзilerle, kenar teşkilatlarla ve s.) aparılan emeliyyatlar da bu sıraya daxildir.
Verilenlerin emalı. Daxil olunan  verilenlerden teşkilatın fealiyyetini eks etdiren informasiya almaq ьcьn aşağıdakı tipik emeliyyatlardan istifade olunur:
-ьmumileşdirme ve ya qruplaşdırma. Verilenler, onların aid olduğu obyektlere (sexlere, qurğulara, şцbelere, işcilere ve s.) gцre qruplara ayrılır;
- aqreqatlaşdırma ve ya birleşdirme. Obyektin oxşar xasselerini eks etdiren verilenler bir yere yığılır;
- nizamlama (ceşidleme). Verilenlerin mьeyyen elamete gцre sıraya dьzьlmesi (meselen, simvol qiymetlerin elifba, ededi qiymetlerin azalma ve ya artma qaydası ile dьzьlmesi);
- secme. Mьeyyen elametlere gцre verilenlerin secilmesi;
- hesablama. Verilenlerin зemlenmesi, hasili ve ya mьeyyen ьsul ve ya dьsturla onlar ьzerinde hesab ve ya mentiq emeliyyatlarının aparılması.
Verilenlerin saxlanması. Emeli fealiyyet seviyyesinde toplanan ve emal olunan bir cox verilenleri sonrakı istifadeler ьcьn bu ve ya diger seviyyede saxlamaq lazım gelir. Bu meqsedle verilenler bazası yaradılır.
Hesabatların (senedlerin) hazırlanması. Verilenlerin emalı texnologiyasında son mehsul kimi teşkilatın rehberliyi, işcileri ve hemcinin xariзi teşkilatlar ьcьn hesabatlar ve ya senedler hazırlanır. Senedler hem vaxtaşırı, hem ayın, kvartalın ve ilin sonunda, hem de teşkilatın apardığı emeliyyatlarla elaqedar olaraq sorğulara gцre hazırlana biler.
İdareetmenin informasiya teminatı texnologiyası
İdareetmenin informasiya teminatı texnologiyasının esas meqsedi teşkilatın qerarqebuletme ile bağlı olan bьtьn hemkarlarının informasiya telebatını цdemekdir. Hemin texnologiya idareetmenin istenilen seviyyesinde faydalı ola biler.
Bu texnologiya idareetmenin informasiya sistemi mьhitinde işlemeyi nezerde tutur ve hell olunan meselelerin zeif strukturlaşması hallarında istifade olunur. İdareetmenin informasiya sistemi teşkilatın mьxtelif funksional bцlmelerinin ve ya idareetme seviyyelerinin oxşar informasiya telabatlarını цdemek ьcьn daha elverişlidir.İnformasiya sisteminin teqdim etdiyi informasiya teşkilatın kecmişi, bu gьnь ve ehtimal olunan geleзeyi haqqında melumat ola biler. Hemin informasiya mьntezem ve ya xьsusi idareetme hesabatları şeklinde verile biler.
Teşkilatın fealiyyetine nezaret seviyyesinde qerarların qebul edilmesi ьcьn informasiya ьmumileşdirilmiş şekilde verilmelidir ki,  verilenlerin deyişme meylini pozmadan kenaracıxmaların sebeblerini ve qebul olunan qerarları izlemek mьmkьn olsun. Bu merhelede verilenlerin emalı ьzre aşağıdakı meseleler hell olunur:
- idare olunan obyektin  planlaşdırılmış veziyyetinin  qiymetlendirilmesi;
-planlaşdırılmış  veziyyetden kenara cıxmaların qiymetlendirilmesi;
- kenara cıxmaların sebeblerinin aşkarlanması;
- mьmkьn qerarların sebeblerinin aşkarlanması;
-mьmkьn qerarların ve hereketlerin qiymetlendirilmesi.
Giriş informasiyası emeliyyat seviyyesindeki verilenlerin emalı sisteminden daxil olur. Cıxış informasiyası qerar qebul etmek ьcьn elverişli formada tesvir olunan (qrafik, зedvel, metn ve s.) hesabatlardır(şekil1.5).
Uyğun proqram teminatı vasitesile verilenler bazasından        gцtьrьlen verilenler mьntezem ve (ve ya) xьsusi hesabatlara cevrilir ve qerar qebul eden mьtexessislere (meneзerlere) catdırılır. Gцsterilen informasiyanın alınması ьcьn verilenler bazası iki зьr verilenlerden ibaret olmalıdır:
1) mьessenin apardığı emeliyyatların qiymetlendirilmesi esasında toplanan verilenler;
2) idareetme obyektinin(mьessisenin ve ya onun funksional bцlmelerinin) planlaşdırılmış veziyyetini teyin eden planlar, standartlar, bьdзeler ve diger normativ senedler.
İnformasiya sistemleri haqqında ьmumi melumat
İnformasiya sistemi nedir?
Sistem dedikde mьeyyen meqsede nail olmaq ьcьn bir-birile elaqelendirilmiş mьxtelif elementlerden ibaret obyekt başa dьşьlьr ve hemin obyekte vahid tam kimi baxılır. Sistemler bir-birinden hem onların qarşısına qoyulan meqsedlere, hem de terkiblerine gцre ferqlenirler. Зedvel 1.3-de mьxtelif elementlerden ibaret olan ve mьxtelif meqsedleri reallaşdıran sistemlere aid misallar gцsterilmişdir.
Sisteme aid misallar
Sistem
Sistemin elementleri
Sistemin esas meqsedi
Firma
İnsanlar, avadanlıq, mate-riallar, binalar ve s.
Mehsul istehsalı
Kompьter
Elektron ve elektromexaniki elementler, elaqe xetleri ve s.
Verilenlerin emalı
Telekommunikasiya sistemi
Komputerler, modemler, rabite kanalları, şebeke proqram teminatı ve s.
İnformasiyanın цtьrьlmesi
İnformasiya sistemi
Kompьterler, kompьter şebekeleri, insanlar, infor-masiya, proqram ve linq-vistik teminatı
Professional informasiyanın istehsalı

İnformatikada  «sistem» anlayışı geniş yayılmışdır ve bir nece menada işledilir. En cox texniki vasitelerin ve proqramların toplusu menasında işledilir. Meselen, mьeyyen sinfe aid meseleleri hell eden proqramlar ve onlarla işlemek ьcьn senedler toplusuna sistem kimi baxılır.
«Sistem» sцzьne «informasiya» sцzьnьn elave edilmesi onun yaradılmasında ve fealiyyetinde meqsedi gцsterilir.
İnformasiya sistemi (İS) mьeyyen sahede meselelerin hellini temin eden qerarların qebul edilmesi ьcьn informasiyanın toplanması, saxlanması, axtarışı, emalı ve istifadecilere catdırılmasını temin etmek meqsedile texniki, proqram, linqvistik, metodoloji ve teşkilatı vasitelerden ibaret kompleksdir.
Mьasir informasiya sistemlerinde informasiyanın emalı ьcьn esas texniki vasite kimi ferdi kompьterden istifade edirler. Bцyьk teşkilatlarda ve firmalarda texniki vasitelere ferdi kompьterle yanaşı, meynfreym ve super kompьter de daxil edile biler. Paylanmış informasiya sistemlerinde texniki teminat funksiyalarını kompьter şebekeleri yerine yetirirler.
İnformasiya sistemlerinin yarandığı ilk vaxtlar (1970-1980зi iller) onlar «Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemleri» adlandırılırdı [2]. İnformasiya sisteminin esasını kompьter teşkil etdiyi ьcьn xariзde cox vaxt «Kompьter informasiya sistemi» (Зomputer İnformation System-ЗIS) termininden istifade edilir. Bir cox avropa ve MDB цlkelerinde ise, o зьmleden, Rusiyada «İnformasiya sistemi» termininden istifade edilir. Biz de kitabda bu termini işledirik.
İnformasiyanın saxlanmasını, axtarışını ve emalını reallaşdırmaq ьcьn uyğun proqramlar olmalıdır ki, onlar da informasiya sisteminin proqram teminatını teşkil edirler. İnformasiyanın ve sorğuların kompьterin başa dьşeзeyi formada tesviri, istifadecilerle sistem arasında ьnsiyyetin qurulması ьcьn mьeyyen linqvistik vasiteler (diller) olmalıdır.
İnformasiya sistemi «insan-maşın (kompьtertipli sistemler sinfine daxildir. Bu tip sistemlerde insanın sistemin fealiyyetinde iştirakı vaзib sayılır. İnsan bir terefden sistemin istifadecisi rolunda cıxış edir, diger terefden ise sistemin fealiyyetine зavabdehlik edir (sistemin iş qabiliyyetli veziyyetde olması, istifadeci sorğularının цdenilmesi, sistemde saxlanan informasiyanın aktuallığının teminatı ve s.). Kompьterle informasiya sisteminin ferqi de insan amili ile bağlıdır. Xьsusi proqram vasiteleri ile temin olunmuş kompьter informasiya sisteminin texniki bazasını ve instrumentini teşkil edir. İnformasiya sistemini kompьterle ve telekomminikasıya vasiteleri ile qarşılıqlı elaqe yaradan insansız tesevvьr etmek mьmkьn deyil.
İnformasiya sistemlerinin inkişaf merheleleri
İnformasiya sistemlerinin inkişaf tarixi ve mьxtelif dцvrlerde onlardan istifade edilmesinde meqsedler зedvel 1.4-de verilmişdir.
İlk informasiya sistemleri kecen esrin 50-зi illerinde yaradılmışdı. Onlar esasen hesabat senedlerinin hazırlanması ьcьn istifade olunurdu, bцyьk kompьterlerde ve elektromexaniki mьhasibat-hesab maşınlarında reallaşdı-rılırdı. Bununla da kağız senedlerin hazırlanması vaxtı ve mesref mьeyyen qeder azalırdı.
                       
İnformasiya sistemlerinin inkişaf tarixi

Vaxt dцvrь
İnformasiyadan istifade konsepsi-yası
İnformasiya sistemlerinin nцvь
İstifade meqsedi
1950-1960-зı iller
Hesabat senedle-rinin kağız axını
Hesabat senedlerinin emalı ьcьn informasiya sistemleri
Senedlerin emalı sьretinin artırıl-ması
1960-1970-зi iller
Hesabatların ha-zırlanmasında ve informasiya ax-tarışında kцmek
Elmi-texniki informasiya ьcьn informasiya-axtarış sistemleri. İstehsalat in-formasiyası ьcьn infor-masiya-idareetme sistemleri
İnformasiya ax-tarışını asanlaş-dırmaq. Hesabatların hazırlanmasının sьretlendirilmesi
1970-1985-зi iller
Цyretme. İdareetme. Diaqnostika. Proqnozlaşdırma.
Avtomatlaşdırılmış цyretme sistemleri. Qe-rarların qebulunun temi-natı sistemleri. Ekspert sistemleri
Fenlerin цyrenil-mesinde kцmek. Daha semereli qerarların qebul edilmesi. Obyektin veziy-yetinin proqnoz-laşdırılması
1985-зi ilden indiyedek
Evvelki konsep-siyalarla yanaşı, informasiya reqa-bet ьstьnlьyьnь temin eden strate-ji resurs rolunda cıxış edir.
Avtomatlaşdırılmış цyretme sistemleri. Qerarların qebulunun te-minatı sistemleri. Eks-pert sistemleri. Strateji informasiya sistemleri. Avtomatlaşdırılmış ofisler
Evvelki meq-sedlerle yanaşı firmaların reqa-bete tab getir-mesi ve inkişafı

60-зı iller informasiya sistemlerine mьnasibetin deyişilmesi ile elametdardır. Onların kцmeyile alınan informasiya bir nece parametre gцre dцvrь hesabatlarda istifade olunurdu. Bu sistemlerin qurulması ьcьn kicik, orta ve bцyьk kompьterlerden istifade olunurdu.
70-зi illerden başlayaraq İS-den qerarların qebulu prosesini sьretlendiren ve destekleyen vasite kimi istifade olunmağa başlandı. Bu sistemlerden hemcinin mьeyyen fenlerin (kimya, riyaziyyat, proqramlaşdırma ve s.) цyrenilmesinde kцmekci vasite kimi istifade olunurdu. Ekspert sistemi adlanan intellektual seviyyeli İS-den ise diaqnostika ve proqnozlaşdırma meselelerinin helli ьcьn istifade olunurdu.
85-зi ilden ferdi kompьterlerin geniş istehsalı ve tetbiqi ile elaqedar olaraq informasiya sistemlerinden istifade konsepsiyası ciddi deyişikliklere meruz qaldı. Evvelki teyinatlarla yanaşı,  İS-den strateji informasiya menbeyi kimi teşkilatın bьtьn seviyyelerinde istifade olunur. Bu dцvrьn informasiya sistemleri lazımi informasiyanı vaxtında catdırmaqla firmaya fealiyyetinde uğur qazanmağa, yeni mehsullar ve xidmetler yaratmağa, yeni satış bazarı tapmağa ve belelikle bazar iqtisadiyyatı şeraitinde reqabete davam getirmeye ve inkişafa kцmek edirler.
İnformasiya sisteminin xasseleri ve yerine yetirilen prosesler
İstenilen teyinatlı informasiya sistemindeki prosesleri ve onların yerine yetirilme ardıзıllığını kimi gцstermek olar.
Bu proseslere  aşağıdakılar aiddir:
- xariзi ve ya daxili menbelerden informasiyanın daxil edilmesi;
- informasiyanın kompьterin xariзi yaddaşında saxlanması;
-istifadecilerin sorğularına uyğun informasiyanın axtarışı;
- tapılan informasiyanın emal edilmesi ve elverişli formada tesvir edilmesi;
-informasiyanın istifadecilere ve ya diger sisteme catdırılması ьcьn xariз edilmesi;
- eks elaqe: eger alınan netiзede informasiya istifadecini temin etmirse, onun teklifi ile daxil edilen informasiyada, sorğuda, informasiyanın saxlanma sxeminde, axtarışında ve emalında dьzelişler edile biler.
İnformasiya sistemi aşağıdakı xasselerle seзiyyelenir:
- istenilen İS-in analizi, qurulması ve idare edilmesi sistemlerin yaradılmasının ьmumi prinsipleri esasında yerine yetirilir;
- İS dinamiki ve inkişaf eden sistemdir;
- İS-in qurulmasında sistemli yanaşmadan istifade olunur;
- İS-in cıxış mehsulu qerarların qebul edilmesi ьcьn istifade edilen informasiyadır;
- İS «insan-maşın» tipli verilenlerin emalı sistemidir.
Baxmayaraq ki, ьmumi halda İS-in kompьtersiz variantı da ola biler, mьasir informasiya sistemlerinin demek olar ki, hamısı kompьter  texnikası esasında reallaşdırılır.
İnformasiya sisteminin işini anlamaq ьcьn onun hell etdiyi problemin mahiyyetini ve hemcinin hansı teşkilatı proseslere qoşulduğunu bilmek lazımdır. Meselen, qerarların qebulunun teminatı ьcьn qurulan informasiya sisteminin imkanlarını teyin edende aşağıdakıları nezere almaq lazımdır:
- hell olunan idareetme meselelerinin strukturlaşdırılması;
-firmanın idare edilmesi iyerarxiyasının hansı seviyyesinde qerar qebuletme aparılır;
- hell olunan meselelerin hansı funksional bцlmelere aid olması;
- istifade olunan informasiya texnologiyasının nцvь.
İnformasiya sistemi ile işleme texnologiyası kompьter sahesini bilmeyen mьtexessisler terefinden asan menimsenilir ve professional fealiyyet proseslerine nezaret edilmesi ve onların idare olunması ьcьn mьveffeqiyyetle istifade oluna biler.
İnformasiya sisteminin tetbiqi aşağıdakıları elde etmeye imkan verir:
-riyazi ve sьni intellekt metodlarının tetbiqi sayesinde idareetme meselelerinin hellinin daha semereli variantlarının alınması;
- avtomatlaşdırma sayesinde işcilerin atil işlerden azad edilmesi;
- informasiyanın heqiqiliyinin temin edilmesi;
- kağız daşıyıзıları evezine verilenlerin kompьterde emalının semereli teşkilini temin edin maqnit ve kompakt disk daşıyıзılarından, fleş yaddaşdan istifade edilmesi;
-firmada informasiya axınlarının strukturunun ve sened dцvriyyesinin tekmilleşdirilmesi;
-mehsul istehsalına ve xidmetlerin gцsterilmesine qoyulan xerзlerin azaldılması;
- istifadecilere lazımi informasiya xidmetinin gцsterilmesi;
- yeni bazar mьnasibetlerinin qurulmasına kцmek edilmesi;
- mьxtelif gьzeştler ve xidmetler sayesinde firmaya alıзıların ve tedarьkcilerin зelb edilmesi.
İdareetme strukturunun informasiya sisteminde  rolu
Her hansı bir teşkilat ьcьn informasiya sisteminin yaradılması ve istifade olunması zamanı aşağıdakılar nezere alınmalıdır:
1. İS-in strukturu ve onun funksional teyinatı teşkilat qarşısında qoyulan meqsedlere uyğun  olmalıdır. Meselen, kommersiya firmasında-semereli biznes, dцvlet mьessisesinde-sosial ve iqtisadi meselelerin helli.
2. İnformasiya sistemi insanlar terefinden nezaret edilmeli, başa dьşьlmeli ve uyğun sosial ve etik  prinsiplerle istifade olunmalıdır.
3. İS gercek, etibarlı, mьasir ve sistemleşdirilmiş informasiya istehsal etmelidir.
Gцseterilenlerin nezere alınması ьcьn İS-i qurmazdan evvel  teşkilatın strukturunu, funksiyalarını, siyasetini, idare olunmanın meqsedlerini, qebul edilen qerarları, komьter texnologiyasının imkanlarını  цyrenib başa dьşmek lazımdır. İstismara verilen İS teşkilatın bir hissesine cevrilir.
İS-in yaradılmasına teşkilatın idare strukturunun analizinden başlanır. Teşkilatın bьtьn bцlmelerinin işinin koordinasiyası mьxtelif seviyyeli idareetme orqanları vasitesile aparılır. «İdareetme» dedikde teşkilatı, plan, ucot, analiz, nezaret, stimullaşdırma kimi funksiyaların reallaşdırılması şeraitinde qarşıya qoyulan meqsedin temin edilmesi başa dьşьlьr.
Son iller idareetme sahesinde «qerar qebuletme» anlayışından ve onunla elaqeli qerar qebuletme sistemleri, metodları ve vasiteleri anlayışlarından cox  istifade olunur.
Qarar qebuletme situasiyanın analizine, meqsedin teyin edilmesine ve bu meqsede nail olma proqramına esaslanaraq idare olunan obyekte meqsedyцnlь tesiretme aktıdır.
İstenilen teşkilatın idareetme strukturu 3 seviyyeden ibaret olur: operativ, funkisonal ve strateji.
İdareetme seviyyesi (idareetme fealiyyetinin nцvь) hell olunan meselelerin mьrekkebliyi ile teyin olunur. Mesele mьrekkebleşdikзe onun hell ьcьn idareetme seviyyesi de yьksek olmalıdır. Helli derhal (operativ) teleb olunan sade meseleler daha cox yaranır, odur ki, onlar ьcьn idareetme seviyyesi daha aşağı olmalıdır. Bu seviyyede operativ qerarlar qebul edilir. İdareetmede hemcinin qebuledilen qerarların reallaşdırılma dinamikası nezere alınmalıdır. Bu da idareetmeye vaxt amili nцqteyi-nezerinden baxmağı teleb edir.
İdareetmenin operativ seviyyesi defelerle tekrarlanan meselelerin ve emeliyatların hellini ve зari informasiyanın deyişmesine зeld reaksiya verilmesini temin edir. Bu seviyyede hem yerine yetirilen emeliyyatların heзmi, hem de idareetme qerarlarının qebulunun dinamikası yьksek olur. Situasiyanın deyişmesine зeld reaksiya verilmesi teleb olunduğundan, idareetmenin bu seviyyesi operativ adlanır. Operativ idareetme seviyyesinde hell olunan meselelerin bцyьk hissesini ucot ve nezaret  meseleleri teşkil edirler. Meselen, istehsal olunan ve satılan mehsulun ucotu, xammalın ve materialların serfinin ucotu, mьhasibat ucotu, mehsulun keyfiyyetine nezarat ve s.
Funksional (taktiki) seviyyede operativ seviyyede   hazırlanan informa-siyanın analizini teleb eden meseleler hell olunur. Hell olunan meselelerin heзmi azalır, lakin mьrekkebliyi artır. Analize, derk etmeye, catmayan melumatın toplanmasına elave vaxt teleb olunduğundan, bezen lazımi netiзeni operativ almaq mьmkьn olmur. İdareetme, informasiyanın daxilolma anından qerarların  qebuluna ve onların reallaşdırılmasına qeder ve hemcinin reallaş-dırma anından onlara reaksiya verilene qeder serf olunan vaxtla elaqeli olur.
Strateji idareetme teşkilatın ьzьnmьddetli strateji meqsedlerine nail olmasına yцnelen idareetme qerarlarının hazırlanmasını temin edir. Qebul edilen qerarların netiзeleri uzun mьddet kecdikden sonra цzlerini biruze verdiklerinden, bu seviyyede strateji planlaşdırma bцyьk ehemiyyet kesb edir. Odur ki, idareetmenin bu seviyyesini cox vaxt strateji ve ya uzunmьddetli planlaşdırma adlandırırlar. Bu seviyyede qebul edilen qerarların dьzgьnlьyь aylar ve bezen iller kecenden sonra tesdiq oluna biler. İdareetme qerarlarının qebulunda mesuliyyet tekзe riyazi ve xьsusi aparatın kцmeyile aparılan analizin netiзeleri ile deyil, meneзerlerin professional intuisiyaları ile de teyin olunur.
Gцsterilen seviyyelerde idareetme funksiyarını mьxtelif  peşe dereзelerine malik olan mьtexessisler ve meneзerler yerine yetirirler. Onlar цz saheleri ьzre hell olunası  problemleri, meseleleri ve funksiyaları teyin etmek ьcьn informasiya sisteminin layihelendirilmesi ve tetbiqi merhelelerinde feal iştirak etmelidirler.
Qeyd etmek lazımdır ki, İS цzь-цzlьyьnde gelir getirmir, lakin gelirin alınmasına imkan yaradır. O baha başa gele biler ve eger, onun strukturu ve istifade olunma  strategiyası etraflı цlcьlьb-bicilmeyibse, xeyirsiz ola biler. İS-in tetbiqi istifadecileri, idareetme heyyetini vaxtında ve lazımi informasiya ile temin ede bilirse, idareetmenin keyfiyyeti artır, firmanın işi yaxşılaşır ve bu da son netiзede iqtisadi semereye getirir. İşcilerin funksiyaları avtomatlaşdırıl-dığından, onların sayını azaltmaq olar. Odur ki, İS tetbiq edilen firma ve teşkilatlarda rehberlik bu amili nezere almalı, sosial ve psixoloji siyaseti dьzgьn secmelidir.
Lokal informasiya sistemleri
Lokal informasiya sistemi adeten şebekeye qoşulmayan bir ferdi kompьterde reallaşdırılır. Bu зьr sistem ьmumi informasiya bazasından istifade eden bir nece tetbiqe malik ola biler. Sistem istenilen anda bir istifadeciye ve ya vaxt bцlgьsь ile bir işci yerinde işleyen bir nece istifadeciye xidmet edir. Bu зьr tetbiqler cox vaxt verilenler bazalarının (VB) lokal ve ya stolьstь idareetme sistemleri (VBİS) vasitesile elde edilir. En cox istifade olunan lokal VBİS-e dBase, Зlipper, FoxPro, Paradox, Aззess sistemleri aiddir.
Qrup informasiya sistemleri
Qrup informasiya sistemi mьeyyen işci qrupun ьzvleri terefinden kollektiv istifade olunması ьcьn nezerde tutulur ve ekser halda lokal kompьter şebekesinde yaradılır. Bu зьr tetbiqlerde işci qruplar ьcьn SQL serverler adlanan verilenler bazalarının serverlerinden istifade olunur. Hem kommersiya, hem de mьsteqil xarakterli coxlu sayda mьxtelif SQL-serverler mцvзuddur. Onlara misal olaraq DB 2, Oraзle, Miзrosoft(MS) SQL Server, İnterBase, Sybase, İnformix ve s. gцstermek olar.
Korporativ informasiya sistemleri-işci qruplar ьcьn İS-in inkişafı netiзesinde yaradılmış ve mesafeya gцre sepelenmiş qovşaqlarla ve şebekelerle xarakterize olunan iri kompaniyalar ьcьn nezerde tutulur. Bь зьr sistemler ekser halda bir nece seviyyeli iyerarxik struktura malik olub, kliyent-server ve ya coxseviyyeli arxitektura ile qurulurlar. Onların reallaşdırılmasında qrup İS-de tetbiq edilen verilenler bazalarının serverlerinden istifade oluna biler. İri korporativ İS-de daha cox Oraзle, DB2 ve MS SQL Server kimi VBİS-lerden istifade olunur. Qrup ve korporativ informasiya sistemlerinin fealiyyetine ve verilenlerin mьhafizesine daha зiddi telebler qoyulur.
İnformasiya sisteminin arxitekturası
İnformasiya sisteminin ьmumi strukturu
Miqyasından, informasiya resurslarının xarakterinden ve tetbiq sahesinden asılı olmayaraq istenilen tip  informasiya sisteminin ьmumileşdirilmiş strukturunu şekil 1.10-dakı kimi tesvir etmek olar. Gцrьndьyь kimi, informasiya sistemi altsistem adlanan bir neзe hisseden ibaretdir.
Altsistem ьmumi sistemin mьeyyen elamete gцre ayrılmış bir hissesidir. Altsistemler informasiya sisteminin bьtцvlьkde fealiyyetinin temin edilmesine xitmet edirler. Odur ki, onlara teminediзi altsistemler deyilir. Hemin altsistemlere texniki, riyazi, proqram, informasiya, teşkilati ve hьquqi teminat altsistemleri aiddir.

Texniki teminat
Texniki teminatinformasiya sisteminin işlemesine xidmet eden texniki vasiteler kompleksinden ve hemзinin hemin vasiteler ve texnoloji prosesler ьзьn uyğun senedlerden ibaretdir. Texniki vasiteler kompleksine aşağıdakılar daxildir.
-her hansı modele aid kompьterler;
-informasiyanın toplanması, saxlanması, emalı, цtьrьlmesi ve eks etdirilmesi ьзьn qurğular;
- kommunikasıya vasiteleri (informasiyanı цtьren ve qebul eden qurğular ve rabite kanalları);
- teşkilati-texniki vasiteler;
    -istismar materialları ve s.
Sendlerde texniki vasitelerin ilkin seзimi, onların istismarının teşkili, verilenlerin emalının texnologiyası, texnoloji teзhizat kimi meseleler цz eksini tapır. Senedleri şerti olaraq 3 qrupa bцlmek olar:
- texniki teminata aid dцvlet ve sahe standartlarını ehate eden ьmumsistem senedleri;
- texniki teminatın heyata kecirilmesinin bьtьn merhelelerine aid metodikanı ehate eden xьsusi senedler;
texniki teminata aid hesabatların aparılmasında istifade olunan normativ-arayış senedleri.
Texniki teminatın teşkilinde esasen 2 formadan istifade olunur: merkezleşdirilmiş ve qismen ve ya tam merkezleşdirilmemiş. Merkezleşdirilmiş texniki teminat bцyьk kompьterlerden ve hesablama merkezlerinden istifade olunmasına esaslanır. Merkezleşdirilmemiş texniki teminatda ise funksional altsistemlerin bilavasite istifadecilerin iş yerlerinde quraşdırılmış ferdi kompьterlerde reallaşdırılması nezerde tutulur.
Daha tekmil ve mьasir yol texniki teminatın kompьter şebekeleri bazasında qismen merkezleşdirilmemiş formada teşkilidir. Bu halda İS-in texniki teminatı bьtьn funksional altsistemler ьcьn ьmumi xarakter daşıyan verilenler bazalarını saxlayan bцyьk  kompьterlden (meyn-freymden) ve ayrı-ayrı funksional altsisemlerde quraşdırılmış ve onlara aid verilenlerin saxlanması ve emalı ьcьn istifade olunan ferdi kompьterlerden ve kommunikasiya vasitelerinden ibaret olur.
           Riyazi ve proqram teminatı
Riyazi ve proqram teminatı İS-in meqsedlerini ve vezifelerini reallaşdırmaq, hemcinin texniki vasiteler kompleksinin normal fealiyyetini temin etmek ьcьn riyazi metodlar, modeller, alqoritmler ve proqramlar toplusudur.
Riyazi teminat vasitelerine aşağıdakılar aiddir:
- idareetme ve informasiya proseslerinin modelleşdirilmesi vasiteleri;
- tipik idareetme meseleleri;
 - riyazi proqramlaşdırma, riyazi statistika, kьtlevi xidmet, зoxluqlar ve qeyri-selis зoxluqlar nezeriyyeleri ve s.
Proqram teminatına ьmumsistem ve xьsusi proqram vasiteleri ve hemзinin proqram senedleri aiddir.
  Ьmumsistem proqram teminatı kompьterin ve emeliyyat sisteminin funksional imkanlarını artıran, verilenlerin emalı prosesinin idare edilmesi ve nezaret funksiyalarını yerine yetiren, informasiyanın tehlьkesizliyini temin eden ve s. proqramlar kompleksinden ibaretdir.
Xьsusi proqram teminatı konkret informasiya sisteminin reallaşdırılması ьcьn proqramlar kompleksinden ibaretdir. Bu komplekse sistemin informasiya bazasının qurulması ve idare olunması, istifadecilerin reqlamentli ve ixtiyari sorğularının emalı ve cıxış informasiyasının (hesabatların) formalaşdırılması ve s.funksiyaları yerine yetiren proqramlar daxildir.
 Proqram senedlerinde  hell olunan meselelerin tesviri , alqoritmleşdirme ьзьn tapşırıqlar, meselelerin iqtisadi-riyazi modelleri, ayrı-ayrı proqram komponentlerinin funksiyaları ve xarakteristikaları, onlarla işlemek ьcьn telimatlar ve s. eks olunur.
          İnformasiya teminatı
   İnformasiya teminatı altsisteminin vezifesi sistemi vaxtında ve lazımi informasiya ile temin etmekdir. Bu altsisetm informasiyanın qebul olunmuş ьsullarla tesnifatı ve kodlaşdırılması, senedleşdirmenin unifikasiya edilmesi, mьessisede dцvr eden informasiya axınlarına uyğun sxemler ve verilenler bazalarının qurulma metodologiyası esasında yaradılır.
   Senedleşdirmenin vahid formada aparılması dцvlet, sahe ve bцlgeler seviyyelerinde nezerde tutulur. Burada esas meqsed istehsalatın mьxtelif sahelerindeki gцsteriзilerin mьqayisesinin uyğunlaşdırılmasıdır. Aşağıdakı teleblere gцre standartlar qebul olunmuşdur:
   - senedleşdirme vahid sistemle aparılmalıdır;
   - idareetmenin mьxtelif seviyyelerindeki senedler vahid formalarla tertib edilmelidir;
   - rekvizitlerin ve gцsteriзilerin strukturu ve terkibi standartlara uyğun olmalıdır;
- senedlerin vahid formalarının hazırlanması, qeydiyyatı ve tetbiqi qaydaları standarta uyğun olmalıdır.
Senedleşdirmenin vahid sisteminin olmasına baxmayaraq, ekser teşkilatları araşdıranda bir sıra tipik catışmazlıqlar rast gelir, meselen:
- elle emal olunan senedlerin coxluğu;
- mьxtelif senedlerde eyni gцsteriзilerin tez-tez tekrarlanması;
- coxlu sayda senedlerle işlemek mьtexesislere daha vaзib meselelerin helline mane olur;
- işlenib hazırlanan, lakin istifade olunmayan gцsteriзilere rast gelinir.
İnformasiya teminatının esas vezifelerinden biri gцsterilen catışmazlıqların aradan qaldırılmasıdır.
          

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder