Muhazire II
Texnologiyanın instrumentari novlerine gore:
1-зi merhele (XIX esrin
ikinзi yarısına qeder) – «el» texnologiyası. İnstumentari kimi qelem, kağız, mьrekkeb, kitab
istifade olunurdu. Komminikasıya el usulu ile poct ve ya kuryer
vasitesile gonderilmesi ile heyata kecirilirdi.
2-зi merhele (XIX esrin
sonundan başlayaraq)- «mexaniki» texnologiya. İnstrumentari kimi cap
maşını, telefon, diktafon, daha tekmil vasitelerle
temin olunmuş poct istifade olunurdu.
3-зь merhele (XX eserin 60-зı
illerine qeder) – «elektrik» texnologiyası. İnstrumentari kimi bцyьk
kompьterler, elektrik cap maşınları, kseroks, portativ
diktofanlar istifade olunurdu.
4-зь merhele (70-зi
illerin evvelinden) – «elektron» texnologiyası. Esas instrumentari kimi geniş
spektrli baza ve xьsusi proqram kompleksleri ile teзhiz olunmuş bцyьk
kompьterler ve onların esasında qurulmuş avtomatlaşdırılmış idareetme
sistemleri ve informasiya-axtarış sistemleri istifade olunurdu. Texnologiyanın
ağırlıq merkezi iзtimai heyatın mьxtelif sahelerinin idareetme mьhitleri ьcьn
mezmunlu informasiyanın formalaşmasına ve analitik işin teşkiline daha cox
istiqametlendi.
5-зi merhele (90-зı ilden başlayaraq)-
«yeni» informasiya texnologiyası. Esas instrumentari kimi mьxtelif teyinatlı
geniş ceşidli proqram mehsulları ile temin edilmiş ferdi kompьterlerden
istifade olunur. Bu merhelede mьtexessisler terefinden qerar qebuletmenin
teminatı sistemlerinin qurulması ile avtomatlaşdırılmış idareetme sistemlerinin
ferdileşmesi prosesi baş verir. Bu зьr sistemler idareetmenin mьxtelif
seviyyeleri ьcьn mezmunlu analiz ve intellekt elementlerine malik olub, ferdi
kompьterlerde reallaşdırılır ve telekommunikasiyadan istifade edirler.
Mikroprosessor bazasına
kecidle elaqedar olaraq, meişet, medeniyyet ve diger teyinatlı texniki
vasiteler de ehemiyyetli dereзede deyişilir. Mьxtelif sahelerde lokal ve qlobal
kompьter şebekelerinden, o зьmleden, İnternet şebekesinden geniş istifade
olunur.
İnformasiya
texnologiyasının nцvleri
Movcud olan informasiya
texnologiyalarını 2 nцve ayırmaq olar:
1) verilenlerin emalı
texnologiyası;
2) idareetmenin informasiya
teminatı texnologiyası.
Her bir konkret texnologiya
bu nцvlerden birine ve ya her ikisine aid edile biler.
Verilenlerin
emalı texnologiyası
Verilenlerin emalı
texnologiyası lazımi ilkin verilenlere malik olan, emal ьcьn alqoritmler
ve diger standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış meselelerin helli
ьcьn nezerde tutulur. Bu texnologiyadan elm, tehsil, istehsalat ve diger
sahelerde tekrarlanmalarla yerine yetirilen atil emeliyyatların
avtomatlaşdırılması meqsedile heyyetin emeli fealiyyeti seviyyesinde istifade
edilir. Bu seviyyede informasiya texnologiyalarının ve sistemlerinin tetbiqi
personalın emek mehsuldarlığını artırır, onu atil emeliyyatlardan azad edir ve
bezi hallarda işcilerin sayını azaldır.
Emeli fealiyyet
seviyyesinde aşağıdakı meseleler hell olunur:
- teşkilatın (firmanın,
şirketin, bankın ve s.) yerine yetirdiyi emeliyyatlar haqqında verilenlerin
emalı;
- teşkilatdakı işlerin
veziyyeti haqqında vaxtaşırı nezaret hesabatlarının hazırlanması. Meselen, neğd
vesaitlerin balansına nezaret ьcьn banka daxil olan ve xariз olan neğd
vesaitler haqqında gundelik hesabat;
- bьtьn mьmkьn olan cari
sorğulara cavab almaq ve onları kağız senedler ve ya hesabatlar formasında
tertib etmek. Meselen, mueyyen vezifeni tutmaq ьcьn namizedlere qoyulan
telebler haqqında verilenlerin alınması meqsedile kadrlar ьzre verilenler
bazasına sorğu.
Bu texnologiyanı
ferqlendiren xьsusiyyetler aşağıdakılardır:
- verilenlerin emalı uzre
teşkilata lazım olan meselelerin helli. Qanuna gцre her bir teşkilat цzьnьn
fealiyyeti haqqında verilenlere malik olmalı ve onları saxlamalıdır. Hemin verilenlerden
teşkilatın informasiya desteklenmesi vasitesi kimi istifade olunur. Odur ki,
mьasir şeraitde her bir teşkilatda verilenlerin emalı sistemi olmalı ve uyğun
informasiya texnologiyası işlenib hazırlanmalıdır;
- alqoritmleşdirile bilen
yaxşı strukturlaşdırılmış meselelerin helli;
- emalın standart
prosedurlarının yerine yetirilmesi. Mцvзud standartlar verilenlerin emalının
tipik prosedurlarını teyin edir ve bьtьn teşkilatlardan onlara riayet
edilmesini teleb edir;
- işlerin esas hissesinin
insanın minimal iştirakı ile avtomatlaşdırılmış rejimde yerine yetirilmesi;
- detallaşdırılmış
verilenlerden istifade edilmesi. Teşkilatın fealiyyeti haqqında yazılar teftiş aparmağa
imkan veren teşkilati xarakterli olmalıdır. Yoxlanma prosesinde teşkilatın
fealiyyeti yoxlanma dцvrьnьn evvelinden sonuna ve sonundan evveline qeder
teftiş olunur;
- hadiselerin
xronologiyasına ьstьnlьk verilir;
- problemlerin helline
diger seviyyelerden mьtexessislerin зelb edilmesine az ehtiyaз olur.
Verilenlerin
toplanması. Teşkilatın fealiyyeti (mehsul istehsalı, xidmet
gцsterilmesi) erefesinde onun her bir emeliyyatı uyğun verilenlerin qeydiyyatı
ile mьşayiet olunur. Xariзi mьhitle (sifarişзilerle, kenar teşkilatlarla ve s.)
aparılan emeliyyatlar da bu sıraya daxildir.
Verilenlerin
emalı. Daxil olunan verilenlerden teşkilatın
fealiyyetini eks etdiren informasiya almaq ьcьn aşağıdakı tipik emeliyyatlardan
istifade olunur:
-ьmumileşdirme ve ya
qruplaşdırma. Verilenler, onların aid olduğu obyektlere (sexlere, qurğulara,
şцbelere, işcilere ve s.) gцre qruplara ayrılır;
- aqreqatlaşdırma ve ya
birleşdirme. Obyektin oxşar xasselerini eks etdiren verilenler bir yere
yığılır;
- nizamlama (ceşidleme).
Verilenlerin mьeyyen elamete gцre sıraya dьzьlmesi (meselen, simvol qiymetlerin
elifba, ededi qiymetlerin azalma ve ya artma qaydası ile dьzьlmesi);
- secme. Mьeyyen elametlere
gцre verilenlerin secilmesi;
- hesablama. Verilenlerin
зemlenmesi, hasili ve ya mьeyyen ьsul ve ya dьsturla onlar ьzerinde hesab ve ya
mentiq emeliyyatlarının aparılması.
Verilenlerin
saxlanması. Emeli fealiyyet seviyyesinde toplanan ve emal olunan
bir cox verilenleri sonrakı istifadeler ьcьn bu ve ya diger seviyyede saxlamaq
lazım gelir. Bu meqsedle verilenler bazası yaradılır.
Hesabatların
(senedlerin) hazırlanması. Verilenlerin emalı texnologiyasında son
mehsul kimi teşkilatın rehberliyi, işcileri ve hemcinin xariзi teşkilatlar ьcьn
hesabatlar ve ya senedler hazırlanır. Senedler hem vaxtaşırı, hem ayın,
kvartalın ve ilin sonunda, hem de teşkilatın apardığı emeliyyatlarla elaqedar
olaraq sorğulara gцre hazırlana biler.
İdareetmenin informasiya teminatı
texnologiyası
İdareetmenin informasiya
teminatı texnologiyasının esas meqsedi teşkilatın qerarqebuletme ile bağlı olan
bьtьn hemkarlarının informasiya telebatını цdemekdir. Hemin texnologiya
idareetmenin istenilen seviyyesinde faydalı ola biler.
Bu texnologiya idareetmenin
informasiya sistemi mьhitinde işlemeyi nezerde tutur ve hell olunan meselelerin
zeif strukturlaşması hallarında istifade olunur. İdareetmenin informasiya
sistemi teşkilatın mьxtelif funksional bцlmelerinin ve ya idareetme
seviyyelerinin oxşar informasiya telabatlarını цdemek ьcьn daha
elverişlidir.İnformasiya sisteminin teqdim etdiyi informasiya teşkilatın
kecmişi, bu gьnь ve ehtimal olunan geleзeyi haqqında melumat ola biler. Hemin
informasiya mьntezem ve ya xьsusi idareetme hesabatları şeklinde verile biler.
Teşkilatın fealiyyetine
nezaret seviyyesinde qerarların qebul edilmesi ьcьn informasiya
ьmumileşdirilmiş şekilde verilmelidir ki, verilenlerin deyişme meylini
pozmadan kenaracıxmaların sebeblerini ve qebul olunan qerarları izlemek mьmkьn
olsun. Bu merhelede verilenlerin emalı ьzre aşağıdakı meseleler hell olunur:
- idare olunan
obyektin planlaşdırılmış veziyyetinin qiymetlendirilmesi;
-planlaşdırılmış
veziyyetden kenara cıxmaların qiymetlendirilmesi;
- kenara cıxmaların
sebeblerinin aşkarlanması;
- mьmkьn qerarların
sebeblerinin aşkarlanması;
-mьmkьn qerarların ve
hereketlerin qiymetlendirilmesi.
Giriş informasiyası
emeliyyat seviyyesindeki verilenlerin emalı sisteminden daxil olur. Cıxış
informasiyası qerar qebul etmek ьcьn elverişli formada tesvir olunan (qrafik,
зedvel, metn ve s.) hesabatlardır(şekil1.5).
Uyğun proqram teminatı
vasitesile verilenler bazasından
gцtьrьlen verilenler mьntezem ve (ve ya) xьsusi hesabatlara cevrilir ve qerar
qebul eden mьtexessislere (meneзerlere) catdırılır. Gцsterilen informasiyanın
alınması ьcьn verilenler bazası iki зьr verilenlerden ibaret olmalıdır:
1) mьessenin apardığı
emeliyyatların qiymetlendirilmesi esasında toplanan verilenler;
2) idareetme obyektinin(mьessisenin ve ya onun
funksional bцlmelerinin) planlaşdırılmış veziyyetini teyin eden planlar,
standartlar, bьdзeler ve diger normativ senedler.
İnformasiya
sistemleri haqqında ьmumi melumat
İnformasiya
sistemi nedir?
Sistem dedikde
mьeyyen meqsede nail olmaq ьcьn bir-birile elaqelendirilmiş mьxtelif
elementlerden ibaret obyekt başa dьşьlьr ve hemin obyekte vahid tam kimi
baxılır. Sistemler bir-birinden hem onların qarşısına qoyulan
meqsedlere, hem de terkiblerine gцre ferqlenirler. Зedvel 1.3-de
mьxtelif elementlerden ibaret olan ve mьxtelif meqsedleri reallaşdıran
sistemlere aid misallar gцsterilmişdir.
Sisteme
aid misallar
Sistem
|
Sistemin elementleri
|
Sistemin esas meqsedi
|
Firma
|
İnsanlar, avadanlıq, mate-riallar, binalar
ve s.
|
Mehsul istehsalı
|
Kompьter
|
Elektron ve
elektromexaniki elementler, elaqe xetleri ve s.
|
Verilenlerin emalı
|
Telekommunikasiya sistemi
|
Komputerler, modemler, rabite
kanalları, şebeke proqram teminatı ve s.
|
İnformasiyanın цtьrьlmesi
|
İnformasiya sistemi
|
Kompьterler, kompьter
şebekeleri, insanlar, infor-masiya, proqram
ve linq-vistik teminatı
|
Professional
informasiyanın istehsalı
|
İnformatikada «sistem» anlayışı
geniş yayılmışdır ve bir nece menada işledilir. En cox texniki vasitelerin
ve proqramların toplusu menasında işledilir. Meselen, mьeyyen
sinfe aid meseleleri hell eden proqramlar ve onlarla işlemek ьcьn senedler
toplusuna sistem kimi baxılır.
«Sistem» sцzьne «informasiya» sцzьnьn
elave edilmesi onun yaradılmasında ve fealiyyetinde meqsedi gцsterilir.
İnformasiya
sistemi (İS) mьeyyen sahede meselelerin hellini temin eden
qerarların qebul edilmesi ьcьn informasiyanın toplanması, saxlanması, axtarışı, emalı ve
istifadecilere catdırılmasını temin etmek meqsedile texniki, proqram, linqvistik, metodoloji
ve teşkilatı vasitelerden ibaret kompleksdir.
Mьasir informasiya
sistemlerinde informasiyanın emalı ьcьn esas texniki vasite kimi ferdi
kompьterden istifade edirler. Bцyьk teşkilatlarda ve firmalarda texniki vasitelere
ferdi kompьterle yanaşı, meynfreym ve super kompьter de daxil edile biler. Paylanmış
informasiya sistemlerinde texniki teminat funksiyalarını kompьter şebekeleri
yerine yetirirler.
İnformasiya sistemlerinin
yarandığı ilk vaxtlar (1970-1980зi iller) onlar «Avtomatlaşdırılmış
informasiya sistemleri» adlandırılırdı [2]. İnformasiya
sisteminin esasını kompьter teşkil etdiyi ьcьn xariзde cox vaxt «Kompьter
informasiya sistemi» (Зomputer İnformation System-ЗIS) termininden istifade edilir. Bir cox
avropa ve MDB цlkelerinde ise, o зьmleden, Rusiyada «İnformasiya sistemi» termininden
istifade edilir. Biz de kitabda bu termini işledirik.
İnformasiyanın saxlanmasını, axtarışını
ve emalını reallaşdırmaq ьcьn uyğun proqramlar olmalıdır ki, onlar da
informasiya sisteminin proqram teminatını teşkil edirler. İnformasiyanın
ve sorğuların kompьterin başa dьşeзeyi formada tesviri, istifadecilerle sistem
arasında ьnsiyyetin qurulması ьcьn mьeyyen linqvistik vasiteler (diller) olmalıdır.
İnformasiya sistemi «insan-maşın (kompьter)» tipli
sistemler sinfine daxildir. Bu tip sistemlerde insanın sistemin fealiyyetinde
iştirakı vaзib sayılır. İnsan bir terefden sistemin istifadecisi rolunda cıxış
edir, diger terefden ise sistemin fealiyyetine зavabdehlik
edir (sistemin iş qabiliyyetli veziyyetde olması, istifadeci
sorğularının цdenilmesi, sistemde saxlanan informasiyanın aktuallığının
teminatı ve s.). Kompьterle informasiya sisteminin ferqi de insan amili
ile bağlıdır. Xьsusi proqram vasiteleri ile temin olunmuş kompьter
informasiya sisteminin texniki bazasını ve instrumentini teşkil edir. İnformasiya
sistemini kompьterle ve telekomminikasıya vasiteleri ile qarşılıqlı elaqe
yaradan insansız tesevvьr etmek mьmkьn deyil.
İnformasiya
sistemlerinin inkişaf merheleleri
İnformasiya sistemlerinin
inkişaf tarixi ve mьxtelif dцvrlerde onlardan istifade edilmesinde meqsedler
зedvel 1.4-de verilmişdir.
İlk informasiya sistemleri
kecen esrin 50-зi illerinde yaradılmışdı. Onlar esasen hesabat
senedlerinin hazırlanması ьcьn istifade olunurdu, bцyьk kompьterlerde ve
elektromexaniki mьhasibat-hesab maşınlarında reallaşdı-rılırdı. Bununla
da kağız senedlerin hazırlanması vaxtı ve mesref mьeyyen qeder azalırdı.
İnformasiya
sistemlerinin inkişaf tarixi
Vaxt dцvrь
|
İnformasiyadan istifade
konsepsi-yası
|
İnformasiya sistemlerinin
nцvь
|
İstifade meqsedi
|
1950-1960-зı
iller
|
Hesabat senedle-rinin kağız axını
|
Hesabat senedlerinin
emalı ьcьn informasiya sistemleri
|
Senedlerin emalı
sьretinin artırıl-ması
|
1960-1970-зi iller
|
Hesabatların ha-zırlanmasında
ve informasiya ax-tarışında kцmek
|
Elmi-texniki informasiya ьcьn informasiya-axtarış sistemleri. İstehsalat in-formasiyası ьcьn infor-masiya-idareetme sistemleri
|
İnformasiya ax-tarışını
asanlaş-dırmaq. Hesabatların hazırlanmasının sьretlendirilmesi
|
1970-1985-зi
iller
|
Цyretme. İdareetme.
Diaqnostika. Proqnozlaşdırma.
|
Avtomatlaşdırılmış
цyretme sistemleri. Qe-rarların qebulunun temi-natı sistemleri. Ekspert
sistemleri
|
Fenlerin цyrenil-mesinde
kцmek. Daha semereli qerarların qebul edilmesi. Obyektin veziy-yetinin
proqnoz-laşdırılması
|
1985-зi ilden indiyedek
|
Evvelki konsep-siyalarla
yanaşı, informasiya reqa-bet ьstьnlьyьnь temin
eden strate-ji resurs rolunda cıxış edir.
|
Avtomatlaşdırılmış
цyretme sistemleri. Qerarların qebulunun te-minatı
sistemleri. Eks-pert sistemleri. Strateji
informasiya sistemleri. Avtomatlaşdırılmış ofisler
|
Evvelki meq-sedlerle yanaşı firmaların reqa-bete tab getir-mesi ve inkişafı
|
60-зı iller informasiya
sistemlerine mьnasibetin deyişilmesi ile elametdardır. Onların kцmeyile alınan
informasiya bir nece parametre gцre dцvrь hesabatlarda istifade olunurdu. Bu
sistemlerin qurulması ьcьn kicik, orta ve bцyьk kompьterlerden istifade
olunurdu.
70-зi illerden başlayaraq
İS-den qerarların qebulu prosesini sьretlendiren ve destekleyen vasite kimi
istifade olunmağa başlandı. Bu sistemlerden hemcinin mьeyyen fenlerin (kimya,
riyaziyyat, proqramlaşdırma ve s.) цyrenilmesinde kцmekci vasite kimi istifade
olunurdu. Ekspert sistemi adlanan intellektual seviyyeli İS-den ise diaqnostika
ve proqnozlaşdırma meselelerinin helli ьcьn istifade olunurdu.
85-зi ilden ferdi
kompьterlerin geniş istehsalı ve tetbiqi ile elaqedar olaraq informasiya
sistemlerinden istifade konsepsiyası ciddi deyişikliklere meruz qaldı. Evvelki
teyinatlarla yanaşı, İS-den strateji informasiya menbeyi kimi teşkilatın
bьtьn seviyyelerinde istifade olunur. Bu dцvrьn informasiya sistemleri lazımi
informasiyanı vaxtında catdırmaqla firmaya fealiyyetinde uğur qazanmağa, yeni
mehsullar ve xidmetler yaratmağa, yeni satış bazarı tapmağa ve belelikle bazar
iqtisadiyyatı şeraitinde reqabete davam getirmeye ve inkişafa kцmek edirler.
İnformasiya
sisteminin xasseleri ve yerine yetirilen prosesler
İstenilen teyinatlı
informasiya sistemindeki prosesleri ve onların yerine yetirilme ardıзıllığını
kimi gцstermek olar.
Bu proseslere
aşağıdakılar aiddir:
- xariзi ve ya daxili
menbelerden informasiyanın daxil edilmesi;
- informasiyanın kompьterin
xariзi yaddaşında saxlanması;
-istifadecilerin sorğularına
uyğun informasiyanın axtarışı;
- tapılan informasiyanın emal
edilmesi ve elverişli formada tesvir edilmesi;
-informasiyanın
istifadecilere ve ya diger sisteme catdırılması ьcьn xariз edilmesi;
- eks elaqe: eger
alınan netiзede informasiya istifadecini temin etmirse, onun teklifi ile daxil
edilen informasiyada, sorğuda, informasiyanın saxlanma sxeminde, axtarışında
ve emalında dьzelişler edile biler.
İnformasiya sistemi
aşağıdakı xasselerle seзiyyelenir:
- istenilen İS-in
analizi, qurulması ve idare edilmesi sistemlerin yaradılmasının
ьmumi prinsipleri esasında yerine yetirilir;
- İS dinamiki ve inkişaf eden
sistemdir;
- İS-in qurulmasında sistemli
yanaşmadan istifade olunur;
- İS-in cıxış mehsulu qerarların
qebul edilmesi ьcьn istifade edilen informasiyadır;
- İS «insan-maşın» tipli
verilenlerin emalı sistemidir.
Baxmayaraq ki, ьmumi
halda İS-in kompьtersiz variantı da ola biler, mьasir
informasiya sistemlerinin demek olar ki, hamısı kompьter
texnikası esasında reallaşdırılır.
İnformasiya sisteminin
işini anlamaq ьcьn onun hell etdiyi problemin mahiyyetini ve hemcinin hansı
teşkilatı proseslere qoşulduğunu bilmek lazımdır. Meselen, qerarların
qebulunun teminatı ьcьn qurulan informasiya sisteminin imkanlarını teyin edende
aşağıdakıları nezere almaq lazımdır:
- hell olunan idareetme
meselelerinin strukturlaşdırılması;
-firmanın idare edilmesi
iyerarxiyasının hansı seviyyesinde qerar qebuletme aparılır;
- hell olunan meselelerin
hansı funksional bцlmelere aid olması;
- istifade olunan informasiya
texnologiyasının nцvь.
İnformasiya sistemi ile
işleme texnologiyası kompьter sahesini bilmeyen mьtexessisler terefinden asan
menimsenilir ve professional fealiyyet proseslerine nezaret edilmesi ve onların
idare olunması ьcьn mьveffeqiyyetle istifade oluna biler.
İnformasiya sisteminin
tetbiqi aşağıdakıları elde etmeye imkan verir:
-riyazi ve sьni intellekt
metodlarının tetbiqi sayesinde idareetme meselelerinin hellinin daha semereli
variantlarının alınması;
- avtomatlaşdırma sayesinde
işcilerin atil işlerden azad edilmesi;
- informasiyanın
heqiqiliyinin temin edilmesi;
- kağız daşıyıзıları evezine
verilenlerin kompьterde emalının semereli teşkilini temin edin maqnit ve
kompakt disk daşıyıзılarından, fleş yaddaşdan istifade edilmesi;
-firmada informasiya
axınlarının strukturunun ve sened dцvriyyesinin tekmilleşdirilmesi;
-mehsul istehsalına ve
xidmetlerin gцsterilmesine qoyulan xerзlerin azaldılması;
- istifadecilere lazımi
informasiya xidmetinin gцsterilmesi;
- yeni bazar mьnasibetlerinin
qurulmasına kцmek edilmesi;
- mьxtelif gьzeştler ve
xidmetler sayesinde firmaya alıзıların ve tedarьkcilerin зelb edilmesi.
İdareetme
strukturunun informasiya sisteminde rolu
Her hansı bir teşkilat ьcьn
informasiya sisteminin yaradılması ve istifade olunması zamanı aşağıdakılar
nezere alınmalıdır:
1. İS-in strukturu ve onun
funksional teyinatı teşkilat qarşısında qoyulan meqsedlere uyğun
olmalıdır. Meselen, kommersiya firmasında-semereli biznes, dцvlet
mьessisesinde-sosial ve iqtisadi meselelerin helli.
2. İnformasiya sistemi
insanlar terefinden nezaret edilmeli, başa dьşьlmeli ve uyğun sosial ve
etik prinsiplerle istifade olunmalıdır.
3. İS gercek, etibarlı,
mьasir ve sistemleşdirilmiş informasiya istehsal etmelidir.
Gцseterilenlerin nezere
alınması ьcьn İS-i qurmazdan evvel teşkilatın strukturunu,
funksiyalarını, siyasetini, idare olunmanın meqsedlerini, qebul edilen
qerarları, komьter texnologiyasının imkanlarını цyrenib başa dьşmek
lazımdır. İstismara verilen İS teşkilatın bir hissesine cevrilir.
İS-in yaradılmasına
teşkilatın idare strukturunun analizinden başlanır. Teşkilatın bьtьn
bцlmelerinin işinin koordinasiyası mьxtelif seviyyeli idareetme orqanları
vasitesile aparılır. «İdareetme» dedikde teşkilatı, plan, ucot, analiz,
nezaret, stimullaşdırma kimi funksiyaların reallaşdırılması şeraitinde qarşıya
qoyulan meqsedin temin edilmesi başa dьşьlьr.
Son iller idareetme
sahesinde «qerar qebuletme» anlayışından ve onunla elaqeli qerar qebuletme
sistemleri, metodları ve vasiteleri anlayışlarından cox istifade olunur.
Qarar
qebuletme situasiyanın analizine, meqsedin teyin edilmesine ve
bu meqsede nail olma proqramına esaslanaraq idare olunan obyekte meqsedyцnlь
tesiretme aktıdır.
İstenilen teşkilatın
idareetme strukturu 3 seviyyeden ibaret olur: operativ, funkisonal ve strateji.
İdareetme
seviyyesi (idareetme fealiyyetinin nцvь) hell olunan
meselelerin mьrekkebliyi ile teyin olunur. Mesele mьrekkebleşdikзe onun hell
ьcьn idareetme seviyyesi de yьksek olmalıdır. Helli derhal (operativ) teleb
olunan sade meseleler daha cox yaranır, odur ki, onlar ьcьn idareetme seviyyesi
daha aşağı olmalıdır. Bu seviyyede operativ qerarlar qebul edilir. İdareetmede
hemcinin qebuledilen qerarların reallaşdırılma dinamikası nezere alınmalıdır.
Bu da idareetmeye vaxt amili nцqteyi-nezerinden baxmağı teleb edir.
İdareetmenin operativ
seviyyesi defelerle tekrarlanan meselelerin ve emeliyatların hellini ve
зari informasiyanın deyişmesine зeld reaksiya verilmesini temin edir. Bu
seviyyede hem yerine yetirilen emeliyyatların heзmi, hem de idareetme
qerarlarının qebulunun dinamikası yьksek olur. Situasiyanın deyişmesine зeld
reaksiya verilmesi teleb olunduğundan, idareetmenin bu seviyyesi operativ adlanır.
Operativ idareetme seviyyesinde hell olunan meselelerin bцyьk hissesini ucot ve
nezaret meseleleri teşkil edirler. Meselen, istehsal olunan ve satılan
mehsulun ucotu, xammalın ve materialların serfinin ucotu, mьhasibat ucotu,
mehsulun keyfiyyetine nezarat ve s.
Funksional
(taktiki) seviyyede operativ seviyyede hazırlanan
informa-siyanın analizini teleb eden meseleler hell olunur. Hell olunan
meselelerin heзmi azalır, lakin mьrekkebliyi artır. Analize, derk etmeye,
catmayan melumatın toplanmasına elave vaxt teleb olunduğundan, bezen lazımi
netiзeni operativ almaq mьmkьn olmur. İdareetme, informasiyanın daxilolma anından
qerarların qebuluna ve onların reallaşdırılmasına qeder ve hemcinin
reallaş-dırma anından onlara reaksiya verilene qeder serf olunan vaxtla elaqeli
olur.
Strateji
idareetme teşkilatın ьzьnmьddetli strateji meqsedlerine nail
olmasına yцnelen idareetme qerarlarının hazırlanmasını temin edir. Qebul edilen
qerarların netiзeleri uzun mьddet kecdikden sonra цzlerini biruze
verdiklerinden, bu seviyyede strateji planlaşdırma bцyьk ehemiyyet kesb edir.
Odur ki, idareetmenin bu seviyyesini cox vaxt strateji ve ya uzunmьddetli
planlaşdırma adlandırırlar. Bu seviyyede qebul edilen qerarların dьzgьnlьyь
aylar ve bezen iller kecenden sonra tesdiq oluna biler. İdareetme qerarlarının
qebulunda mesuliyyet tekзe riyazi ve xьsusi aparatın kцmeyile aparılan analizin
netiзeleri ile deyil, meneзerlerin professional intuisiyaları ile de teyin
olunur.
Gцsterilen seviyyelerde
idareetme funksiyarını mьxtelif peşe dereзelerine malik olan
mьtexessisler ve meneзerler yerine yetirirler. Onlar цz saheleri ьzre hell
olunası problemleri, meseleleri ve funksiyaları teyin etmek ьcьn
informasiya sisteminin layihelendirilmesi ve tetbiqi merhelelerinde feal
iştirak etmelidirler.
Qeyd etmek lazımdır ki, İS
цzь-цzlьyьnde gelir getirmir, lakin gelirin alınmasına imkan yaradır. O baha
başa gele biler ve eger, onun strukturu ve istifade olunma strategiyası
etraflı цlcьlьb-bicilmeyibse, xeyirsiz ola biler. İS-in tetbiqi istifadecileri,
idareetme heyyetini vaxtında ve lazımi informasiya ile temin ede bilirse,
idareetmenin keyfiyyeti artır, firmanın işi yaxşılaşır ve bu da son netiзede
iqtisadi semereye getirir. İşcilerin funksiyaları avtomatlaşdırıl-dığından,
onların sayını azaltmaq olar. Odur ki, İS tetbiq edilen firma ve teşkilatlarda
rehberlik bu amili nezere almalı, sosial ve psixoloji siyaseti dьzgьn
secmelidir.
Lokal
informasiya sistemleri
Lokal informasiya sistemi
adeten şebekeye qoşulmayan bir ferdi kompьterde reallaşdırılır. Bu зьr sistem
ьmumi informasiya bazasından istifade eden bir nece tetbiqe malik ola biler.
Sistem istenilen anda bir istifadeciye ve ya vaxt bцlgьsь ile bir işci yerinde
işleyen bir nece istifadeciye xidmet edir. Bu зьr tetbiqler cox vaxt verilenler
bazalarının (VB) lokal ve ya stolьstь idareetme sistemleri (VBİS)
vasitesile elde edilir. En cox istifade olunan lokal VBİS-e dBase, Зlipper, FoxPro, Paradox, Aззess
sistemleri aiddir.
Qrup
informasiya sistemleri
Qrup informasiya sistemi
mьeyyen işci qrupun ьzvleri terefinden kollektiv istifade olunması ьcьn nezerde
tutulur ve ekser halda lokal kompьter şebekesinde yaradılır. Bu зьr
tetbiqlerde işci qruplar ьcьn SQL serverler adlanan verilenler bazalarının
serverlerinden istifade olunur. Hem kommersiya, hem de mьsteqil xarakterli
coxlu sayda mьxtelif SQL-serverler mцvзuddur. Onlara misal olaraq DB 2, Oraзle, Miзrosoft(MS)
SQL Server, İnterBase, Sybase, İnformix ve s. gцstermek
olar.
Korporativ
informasiya sistemleri-işci qruplar ьcьn İS-in inkişafı netiзesinde
yaradılmış ve mesafeya gцre sepelenmiş qovşaqlarla ve şebekelerle xarakterize
olunan iri kompaniyalar ьcьn nezerde tutulur. Bь зьr sistemler ekser
halda bir nece seviyyeli iyerarxik struktura malik olub, kliyent-server ve
ya coxseviyyeli arxitektura ile qurulurlar. Onların reallaşdırılmasında
qrup İS-de tetbiq edilen verilenler bazalarının serverlerinden
istifade oluna biler. İri korporativ İS-de daha cox Oraзle, DB2 ve MS
SQL Server kimi VBİS-lerden istifade olunur. Qrup ve korporativ
informasiya sistemlerinin fealiyyetine ve verilenlerin mьhafizesine daha зiddi
telebler qoyulur.
İnformasiya
sisteminin arxitekturası
İnformasiya
sisteminin ьmumi strukturu
Miqyasından, informasiya resurslarının xarakterinden ve
tetbiq sahesinden asılı olmayaraq istenilen tip informasiya
sisteminin ьmumileşdirilmiş strukturunu şekil 1.10-dakı kimi
tesvir etmek olar. Gцrьndьyь kimi, informasiya sistemi
altsistem adlanan bir neзe hisseden ibaretdir.
Altsistem ьmumi sistemin mьeyyen
elamete gцre ayrılmış bir hissesidir. Altsistemler informasiya sisteminin
bьtцvlьkde fealiyyetinin temin edilmesine xitmet edirler. Odur ki, onlara
teminediзi altsistemler deyilir. Hemin altsistemlere texniki, riyazi, proqram, informasiya, teşkilati
ve hьquqi teminat altsistemleri aiddir.
Texniki teminat
Texniki teminat –informasiya
sisteminin işlemesine xidmet eden texniki vasiteler kompleksinden ve hemзinin hemin
vasiteler ve texnoloji prosesler ьзьn uyğun senedlerden ibaretdir. Texniki
vasiteler kompleksine aşağıdakılar daxildir.
-her hansı modele aid
kompьterler;
-informasiyanın toplanması, saxlanması, emalı, цtьrьlmesi
ve eks etdirilmesi ьзьn qurğular;
- kommunikasıya
vasiteleri (informasiyanı цtьren ve qebul eden qurğular ve rabite
kanalları);
- teşkilati-texniki
vasiteler;
-istismar
materialları ve s.
Sendlerde texniki
vasitelerin ilkin seзimi, onların istismarının teşkili, verilenlerin emalının texnologiyası, texnoloji
teзhizat kimi meseleler цz eksini tapır. Senedleri şerti olaraq 3 qrupa
bцlmek olar:
- texniki teminata aid dцvlet
ve sahe standartlarını ehate eden ьmumsistem senedleri;
- texniki teminatın heyata
kecirilmesinin bьtьn merhelelerine aid metodikanı ehate eden xьsusi senedler;
- texniki
teminata aid hesabatların aparılmasında istifade olunan normativ-arayış
senedleri.
Texniki teminatın teşkilinde esasen 2 formadan
istifade olunur: merkezleşdirilmiş ve qismen ve ya tam merkezleşdirilmemiş. Merkezleşdirilmiş
texniki teminat bцyьk kompьterlerden ve hesablama merkezlerinden istifade
olunmasına esaslanır. Merkezleşdirilmemiş texniki teminatda ise funksional
altsistemlerin bilavasite istifadecilerin iş yerlerinde quraşdırılmış ferdi
kompьterlerde reallaşdırılması nezerde tutulur.
Daha tekmil ve mьasir yol
texniki teminatın kompьter şebekeleri bazasında qismen merkezleşdirilmemiş
formada teşkilidir. Bu halda İS-in texniki teminatı bьtьn funksional
altsistemler ьcьn ьmumi xarakter daşıyan verilenler bazalarını saxlayan bцyьk kompьterlden (meyn-freymden) ve ayrı-ayrı
funksional altsisemlerde quraşdırılmış ve onlara aid verilenlerin saxlanması ve
emalı ьcьn istifade olunan ferdi kompьterlerden ve kommunikasiya vasitelerinden
ibaret olur.
Riyazi ve proqram teminatı
Riyazi ve proqram teminatı
İS-in meqsedlerini ve vezifelerini reallaşdırmaq, hemcinin
texniki vasiteler kompleksinin normal fealiyyetini temin etmek ьcьn riyazi
metodlar, modeller, alqoritmler ve proqramlar toplusudur.
Riyazi
teminat vasitelerine aşağıdakılar aiddir:
- idareetme ve informasiya
proseslerinin modelleşdirilmesi vasiteleri;
- tipik idareetme meseleleri;
- riyazi
proqramlaşdırma, riyazi statistika, kьtlevi xidmet, зoxluqlar
ve qeyri-selis зoxluqlar nezeriyyeleri ve s.
Proqram teminatına ьmumsistem
ve xьsusi proqram vasiteleri ve hemзinin
proqram senedleri aiddir.
Ьmumsistem
proqram teminatı kompьterin ve emeliyyat sisteminin funksional
imkanlarını artıran, verilenlerin emalı prosesinin idare edilmesi ve nezaret
funksiyalarını yerine yetiren, informasiyanın tehlьkesizliyini temin eden ve s. proqramlar
kompleksinden ibaretdir.
Xьsusi
proqram teminatı konkret informasiya sisteminin reallaşdırılması ьcьn
proqramlar kompleksinden ibaretdir. Bu komplekse sistemin informasiya bazasının
qurulması ve idare olunması, istifadecilerin reqlamentli ve ixtiyari sorğularının
emalı ve cıxış informasiyasının (hesabatların) formalaşdırılması ve s.funksiyaları
yerine yetiren proqramlar daxildir.
Proqram
senedlerinde hell olunan meselelerin tesviri , alqoritmleşdirme
ьзьn tapşırıqlar, meselelerin iqtisadi-riyazi
modelleri, ayrı-ayrı proqram komponentlerinin funksiyaları ve
xarakteristikaları, onlarla işlemek ьcьn telimatlar ve s. eks
olunur.
İnformasiya
teminatı
İnformasiya
teminatı altsisteminin vezifesi sistemi vaxtında ve lazımi informasiya ile
temin etmekdir. Bu altsisetm informasiyanın qebul olunmuş ьsullarla
tesnifatı ve kodlaşdırılması, senedleşdirmenin unifikasiya edilmesi, mьessisede dцvr
eden informasiya axınlarına uyğun sxemler ve verilenler bazalarının qurulma
metodologiyası esasında yaradılır.
Senedleşdirmenin
vahid formada aparılması dцvlet, sahe ve bцlgeler
seviyyelerinde nezerde tutulur. Burada esas meqsed istehsalatın mьxtelif sahelerindeki
gцsteriзilerin mьqayisesinin uyğunlaşdırılmasıdır. Aşağıdakı teleblere gцre
standartlar qebul olunmuşdur:
- senedleşdirme
vahid sistemle aparılmalıdır;
- idareetmenin
mьxtelif seviyyelerindeki senedler vahid formalarla tertib edilmelidir;
- rekvizitlerin
ve gцsteriзilerin strukturu ve terkibi standartlara uyğun olmalıdır;
- senedlerin vahid formalarının hazırlanması, qeydiyyatı
ve tetbiqi qaydaları standarta uyğun olmalıdır.
Senedleşdirmenin vahid
sisteminin olmasına baxmayaraq, ekser teşkilatları araşdıranda bir sıra tipik
catışmazlıqlar rast gelir, meselen:
- elle emal olunan senedlerin
coxluğu;
- mьxtelif senedlerde eyni
gцsteriзilerin tez-tez tekrarlanması;
- coxlu sayda senedlerle
işlemek mьtexesislere daha vaзib meselelerin helline mane olur;
- işlenib hazırlanan, lakin
istifade olunmayan gцsteriзilere rast gelinir.
İnformasiya teminatının esas vezifelerinden biri
gцsterilen catışmazlıqların aradan qaldırılmasıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder